Katonga
Omugga Katonga gusangibwa mu nsi Uganda. Gusibuka mu bugwanjuba bwa Uganda mu nnyanja Goerge olwo ne gusiyagguka eggendo nga guyita mu disitulikiti omuli Kamwenge, Ibanda, Mubende, Mityana, Kiruhuura, Gomba, Butambala, Mpigi, Ssembabule, Bukomansimbi ne Kalungu okutuukira ddala mu nnyanja Nnalubaale nga guweza mayiro 140 nnambirira. Kigambibwa nti mu biseera eby'edda ennyo nga ennyanja Nnalubaale tennabaawo, omugga guno gwakulukutanga gudda e bugwanjuba mu nnyanja George kyokka olw'enkyukakyuka y'ensi, gyeguva bwe wajjawo ekikko ne gukyuka ne gutandika okukulukuta nga gudda ebuvanjuba okuyiwa mu kinnya obwaguuga ekyafuukamu ennyanja Nnalubaale.
Omugga guno Katonga guliko emigga emirala emitonotono egigugabirira nga olutobazi nabajjuzi olwo ne gugenda okutuuka mu Nnalubaale nga mugga munene ddala. Katonga gwe gumu ku migga egisinga obunene mu gigabirira ennyanja Nnalubaale. Ku nsibuko yaagwo emu waliyo ekkuumiro ly'ebisolo erya Katonga era nga gukolebwako eby'enkulaakulana bingi gamba ng'obulambuzi, obuvubi, entambula, amazzi n'ebirala bingi.
Okuva edda n'edda nga omugga guno gumanyiddwa era bajjajjaffe baaguggyako n'enjogera egamba nti "Oli mu kulya Katonga ajjula" nga erabula abantu obutaba bagayaavu naye balabuukirirenga embeera eza buli ngeri obudde bwonna. Kino kyava ku lugero olugamba nti lumu waaliwo abaali bagenze ku mbaga emitala w'omugga guno naye nga we baasomokera omugga guno nga gwakala olw'omusana. Ku mbaga baamalayo ennaku nnyingi, bagenda okudda nga omugga guzzeemu okukulukuta nga n'okubooga gubooze. Awo omu kwe kugamba banne nti obwedda tuli mu kulya (ku mbaga) nga Katonga ajjula!
Bw'oba nga ova e Kampala ku luguudo lw'e Masaka ogusanga nga waakayisa equator n'akabuga k'e Kayabwe. Mugga gulabika nga munene nnyo ate nga gujjuddemu ebitoogo. Omugga guno mukulu nnyo anti gwe gumu ku giyimirizzaawo ennyanja Nnalubaale ko n'okuwanirira eby'obulimi mu kitundu ky'amassekkati ga Uganda kubanga guyambako mu kutonnyesa enkuba n'okugimusa ettaka. Kisaanye nno omugga guno okukuumibwa obutiribiri anti gwe gumu ku bifuula Uganda okuba ekkula.
Okukuuma omugga guno weewale bino; okusuula ebisasiro mu mugga, okuyiwamu ettaka oba okulima nga totangira kukulugguka kwa ttaka, okulimamu emmere, okuzimbamu amayumba, okutemamu emikutu n'ebirala ebiringa ebyo. Tukwasize wamu tusobole okutaasa omugga gwaffe guno era n'ennyanja yaffe Nnalubaale. Tujjukire nti obutonde bwe butuyimirizaawo.