Nakasigirwa

Nakasigirwa kitegeeza akagambo oba akayingo akayimirirawo ku lw’erinnya mu mboozi/sentensi. Nakasigirwa zirina ebika ebiwerako era nga mwe muli bino wammanga.

Ebika bya nakasigirwa

Nakasigirwa ez'obuntu

Zino ze nakasigirwa ezikozesebwa mu kifo ky’amannya ag’abantu. Mu zino mulimu nakasigirwa za bika bibiri: i) Ezeemala ii) eziteemala

Ka tuzirabire mu mweso guno wammanga. Omweso ogusooka gulaga nakasigirwa ez'obuntu ezeemala.

Omuntu	Bumu	Bungi
Asooka	Nze	Ffe
Owookubiri	Ggwe	Mmwe
Owookusatu	Ye	Bo

Omweso oguddako gulaga nakasigirwa ez'obuntu eziteemala.

Omuntu	Bumu	Bungi
Asooka	n-	tu-
Owookubiri	o-	mu-
Owookusatu	a-	ba-

Nakasigirwa ezeemala: zino zisobola okuyimirirawo ku bwazo ne ziwa amakulu agategeerekeka. Nakasigirwa eziteemala: zino zimala kuyungibwako kigambo kirala ne ziryoka ziwa amakulu. Era nga bw'olabye mu mweso ogwokubiri waggulu, nakasigirwa eziteemala, ziwandiikibwa nga ziragirwa nti buwango obuyungibwa ku ntandikwa y'ekigambo (prefixes).

Ebyokulabirako: Eziteemala

ndya mmere
osoma kitabo
agenda kujja

Ezeemala

Nze eyabbiddwa
Ggwe watutte omwana mu ddwaliro.
Omwana teyayise mmwe?

Nakasigirwa endazi

Zino ze nakasigirwa eziraga ebbanga eririwo wakati w’omuntu ayogera, ekyo ky'ayogerako wamu n’oyo gw’akigamba. Nakasigirwa zino ziragibwa n’obuyingo busatu:

Ekifo awali ekyogerwako Akayingo

kumpi n’ayogera kyokka wala n’oyo awuliriza -no (bano)
wala n’ayogera kyokka kumpi n’awuliriza -o (abo)
kiri wala w’abantu bano bombi(ayogera n’awuliriza) -li (bali)

Nakasigirwa ezibuuza

Zino zo zibeera zibuuza era nga sentensi mwe zibeera zikomekkerezebwa n’akabonero akabuuza (?); ne mu zino mulimu ezo ezeemala n’eziteemala.

Ezeemala:

ddi?
Ki?
wa?

Zino ziyitibwa zityo olw’ensonga nti zisobola okuyimirirawo ku bwazo ne ziwa amakulu agategeerekeka nga tezigattiddwa ku bigambo birala. Okugeza:

-Abadde akola ki? -Olikomawo ddi? -Wa gy’ogenda okubiggya?

Eziteemala: Zino ziyitibwa zityo olw’ensonga nti ziba zirina kusooka kugattibwako kigambo oba kayingo kalala okusobola okuwa amakulu agategeerekeka. Okugeza:

Omwana okubye waaki?
Abaana abayise wano baani?
Enkoko y’akabiika amagi ameka?
Amazzi g’okimye galiwa?
Nnakawere ali atya?

Nakasigirwa ez’obwannannyini

Zino ziraga obwannannyini omuntu bw’aba nabwo ku kintu oba omuntu. Zeeyolekera mu muntu asooka, owookubiri n’owookusatu, mu bumu ne mu bungi.

Omuntu	Bumu	Bungi
Asooka	-ange (kyange)	-affe (kyaffe)
Owookubiri	-o (kikyo)	-ammwe (kyammwe)
Owookusatu	-e (kikye)	-abwe (kyabwe)

Nakasigirwa Entabaluganda

Zino ziteekawo oluganda wakati w’erinnya ekkozi oba erikolebwako mu mboozi. Zino zikyukakyuka n’ennyingo y’olubu erinnya mwe liba liri. Eby’okulabirako:

i)Enkozi (‘a’, ‘o’ , ‘e’)

Ekikopo ekyatise kinsaze.
Omwana alya musanyufu.
Omuddo ogukaze mubi

ii)Ezikolebwako Zino kuliko: ( bye, ke, kye, ze, lye, be, ge)

Ekitabo kye babbye kipya.
Omusaayi gwe baasanze mu kinaabiro muyitirivu.
Ente ze baleeta zaayonoonye ebirime.
Ettooke lye mulidde tto.

Nakasiba

Zino nazo zireetawo oluganda wakatiw’erinnya n’ebigambo ebirala ebikozeseddwa mu mboozi. Nakasiba zimalawo okubuusabuusa mu mboozi. Mu zino mulimu: ( bye, ke, kye, ze, lye, be, ge,…….)

Eby’okulabirako

Emiyembe gye balya.
Matooke ge batema.
Lusuku lwe balima.
Akataayi ke kasaze.

Nakasigirwa eziggumiza

Zino zongera amaanyi ku mukozi/akolebwako gwe ziba ziddiridde mu mboozi. Nazo zokyukakyuka okusinxiira ku lubu lw’erinnya eriba liri mu mboozi.

Eby’okulabirako

Nalule ye gwe banoonya.
Akambe ko ke basasiza.
Embwa yo ye ndalu.
Ebinsambwe byo bye balukisa.

Nakasigirwa ez’essira

Zino ziraga era n’okussa essira ku linnya eriba mu mboozi. Ziragibwa n’obuyingo bubiri –nna, ne –kka. Buno bwe bugattibwa ku nnakasigirwa okusobola okuwa amakulu.

Eby’okulabirako;

Ayise yekka yajja okusuumusibwa.
Abalwadde bonna baanirizibwa.
Abasajja bonna balimba.
Ebijanjaalo byonna byakooleddwa.

References

Ashton, Ethel O. (1954) Luganda grammar.London, New York, Longmans, Green.
Kyagaba, Dan. (2003). Grammar w'Oluganda omusengejje.
Walusimbi, Livingstone. Oluganda lwa Yunivaasite. Makerere University.